داستان حضرت ابراهیم علیه السّلام

حضرت ابراهيم علیه‌ السلام مشهور به ابراهیم خلیل، دومین پیامبر اولوالعزم است. ابراهیم در بین النهرین به پیامبری مبعوث شد و نمرود حاکم زمان خود و مردم آن ناحیه را به آیین توحید دعوت کرد. عده کمی دعوت او را پذیرفتند و چون او از ایمان‌ آوردن آنها مأیوس شد، به فلسطین مهاجرت کرد. برپایه آیات قرآن، قوم بت‌ پرست ابراهیم، او را به‌ جهت آنکه بت‌ هایشان را شکسته بود، در آتش انداختند، اما آتش به فرمان خدا سرد شد و ابراهیم از آن سالم بیرون آمد.

منبع : کتاب قصه های قرآن؛ زمانی، مصطفی

رسالت حضرت ابراهیم علیه السّلام [1]

مردم بابل [2] در وفور ناز و نعمت بسر می بردند و در سایه رحمت الهی زندگی آسوده ای داشتند. ولی این قوم با اینکه غرق در نعمت بودند، اما از نظر معنوی در شب تاریک گمراهی، افتان و خیزان و در پرتگاه ضلالت و جهالت سرگردان بودند.

این مردم گمراه با دست خود بت می تراشیدند و آنها را بر پای می داشتند و سپس بتهای تراشیده را پروردگار و معبود خود قرار می دادند و آنها را می پرستیدند. این مردم خدای یکتا و خالق هستی و همان کسی که نعمت های ظاهری و باطنی را بر آنها جاری ساخته فراموش کردند و به عبادت بت ها شتافتند.

زمام امور بابل بدست نمرود فرزند کنعان بن کوش بود. نمرود حاکمی مستبد بود که بیدادگری را پیشه خود ساخته بود آنگاه که او خود را غرق در نعمت دید و مغرور قدرت و تسلط خود بر مردم شد و جهل و نادانی قوم خویش را دریافت و آنگاه که به کوردلی مردم سرزمین خود پی برد، زمینه را برای ادعای خدایی مساعد دید و مدعی خدایی شد و مردم را به پرستش خود دعوت نمود!

چرا نمرود قوم را به پرستش و عبادت خود دعوت نکند؟ چرا آنان را به تواضع و تعظیم خویش ناگزیر نسازد؟ نمرود می دید که جهل و نادانی آشکار، و عقاید فاسد رایج گشته است و قوم او در گمراهی آشکار بسر می برند و همین عوامل زمینه ادعای خدایی او را فراهم کرد.

مگر این مردم سنگ های تیره و بی شعور و مجسمه های توخالی که قادر به شنیدن و دیدن و مالک نفع و ضرری نیستند را پرستش نمی کنند؟ نمرود که حرف می زند، فکر می کند، درک و شعور دارد و به مردم خیر می رساند، نیازهای آنان را برطرف می سازد، می تواند فقیرشان را غنی و عزیزانشان را ذلیل سازد. او در میان این مردم قدرتمند و بر آنان حاکم است. آیا با این همه امتیازات، برتر از مجسمه ها نیست و نباید ادعای خدایی کند؟!

در این محیط فاسد و در شهر فدام آرام از مملکت بابل بود که ابراهیم متولد شد.

خدا او را حمایت و به راه حق هدایت کرد. ابراهیم با فکر صحیح و روشن خود و با الهام از نور وحی الهی، به وحدانیت خدا پی برد. همان پروردگار یکتا، حاکم بر همه موجودات که جهان تحت سلطه و سیطره او است.

ابراهیم علیه السّلام دریافت این بت ها و مجسمه هایی که مردم آنها را می تراشند و می پرستند، در پیشگاه خدا ارزشی ندارند. به همین جهت تصمیم گرفت بتدریج دعوت به سوی خدای یکتا را آغاز کند و قوم خود را از پرتگاه شرک و لجنزار مفاسد نجات بخشد.

ابراهیم و نشانه ای از رستاخیز[3]

قلب ابراهیم علیه السّلام لبریز از ایمان به پروردگار و سرشار از اعتقاد و اعتماد به قدرت لایزال خالق یکتا بود، به آنچه که درباره قیامت و رستاخیز مردگان به او وحی شده بود، ایمان داشت و معتقد بود که در جهان دیگر به حساب کردار بندگان رسیدگی می شود. ولی او مشتاق بود به ایمان و بصیرت خویش بیفزاید و اعتماد و یقینش بیشتر گردد و شخصا آیات رستاخیز را درک کند و برهان روشن قیامت را به چشم خود ببیند، لذا از پروردگار خود خواست تا به او نشان دهد که چگونه مردگان را زنده می کند؟ و چگونه بعد از نابودی موجودات، بار دیگر آنها را به وجود می آورد؟

خدای تعالی به ابراهیم وحی نمود: «مگر اعتقاد به قیامت نداری؟»

ابراهیم علیه السّلام پاسخ داد: چرا، به من وحی کرده ای من هم ایمان آورده و تصدیق نموده ام ولی روح من مشتاق دیدن با چشم است، چشم من به مشاهده امیدوار است تا قلبم مطمئن گردد و یقین من افزایش یابد.

آنگاه که ابراهیم علیه السّلام اشتیاق خود را به تحکیم ایمان و استقرار دل نشان داد، خدا خواسته او را برآورد و او را فرمان داد تا چهار پرنده بگیرد و پس از کشتن، آنها را در هم آمیزد و با یکدیگر مخلوط کند، به نحوی که با چشم خود اجزاء آنها را ببیند و بتواند در خلقت جدید آنها دقت کند. سپس آن حیوانات را به چهار جزء تقسیم کند و به صورت پراکنده روی هر کوه جزئی از آن را بگذارد و پس از آن، پرندگان را نزد خود بخواند تا لحظاتی بعد به دستور خدا پیش او آیند.

ابراهیم این دستور را انجام داد و سپس پرندگان را به اسم به سوی خود خواند. هر جزئی ضمیمه جزء خود شد و اجزاء پراکنده به جای خود بازگشتند و فورا زندگی به ایشان بازگشت و روح به بدن آنها دمیده شد و به قدرت و به اراده پروردگار، نزد ابراهیم علیه السّلام آمدند و بدین ترتیب ابراهیم در آثار آشکار قدرت الهی در زمین و آسمانها که کسی نمی تواند منکر آن شود، سیر کرد.

اینها پرندگانی بودند که جان از بدن شان خارج و اجسادشان نرم و متلاشی گردید، در مقابل چشم ابراهیم اعضاء متلاشی شده متفرق گشت و آنگاه که ابراهیم پرندگان را فرا خواند به سوی وی شتافتند و نزد او آمدند و اجزایشان یکدیگر را یافتند و اجزاء متفرق، به یکدیگر متصل شدند و روح به آنها بازگشت کرد.

بعید است کسی این وضع را ببیند و در قدرت خدا در برانگیختن مردگان از قبرهایشان و حقیقت رستاخیز تردید کند.

خدا منزه است و هرگاه در انجام کاری اراده کند مانع و مزاحمی در کارش نیست، زیرا که او گرانمایه و حکیم است.

ابراهیم علیه السّلام و آزر بت تراش [4]

آزر، جد مادری ابراهیم از جمله بت پرستان و کسانی بود که بت می تراشید و آنها را می فروخت. آزر بعد از وفات پدر نزدیک ترین مردم به ابراهیم بود و برای هدایت شایسته تر و برای پند و اندرز سزاوارترین آنها بود و جا داشت که ابراهیم در هدایت وی سعی بیشتری معمول دارد.

با توجه به اینکه آزر از صورت گران و تراشندگان بت و از مبلغین و مروجین پرستش آنها بود و مردم را به سوی شرک و کفر دعوت می کرد، می توانست سد راه ابراهیم باشد. لذا راهنمایی آزر به سوی خدا اولین قدم در راه ترویج یکتاپرستی است و با ارشاد وی می توان درخت شر و فساد را از جا کنده و ریشه های گمراهی را نابود کرد.

ابراهیم علیه السّلام برای شروع دعوت خود به بدگویی و تحقیر بتها اقدام نکرد که آزر از وی نفرت پیدا کند و به تصفیه کیش بت پرستی نپرداخت تا آزر او را از خود براند و منکر او گردد و او را متهم به نافرمانی نماید، بلکه او بسیار آرام و با زبانی شیرین و لحنی ملایم و مؤدبانه با آزر وارد صحبت شد.

ابراهیم علیه السّلام صحبت خود با آزر را از نبوت خود شروع کرد تا مهر و محبت آزر را برانگیزد و پذیرش قلبی در او ایجاد کند، سپس از آزر پرسید: چرا توجه به بتها پیدا کرده و دل به پرستش آنها بسته ای، با اینکه می دانی این بتها دعا و ستایش تو را نمی شنوند، تواضع و فروتنی تو را نمی بینند و نمی توانند به هنگام درخواست دفع بلاء، بلایی را از تو برطرف سازند و یا به هنگام خواهش حاجت، حاجتی را برآورند، چرا آنان را عبادت و در پرستش آنها اصرار می کنی؟

ابراهیم علیه السّلام ترسید، آزر موقعیت وی را حقیر بشمارد و اعتنایی به رأی او نکند و از او روی برگرداند، لذا برای جلب عواطف، او را پدر نامید و گفت: من دارای علمی شده ام که تو از آن بهره ای نداری و معرفتی نصیبم گشته که تو را از آن حظی نیست، از پیروی من سرپیچی و در همراهی من کوتاهی نکن. گرچه من از جهت ثروت، همردیف تو و از جهت سن بر تو ارشد نیستم ولی از نظر علم و معرفت از تو برترم.

سپس ابراهیم از آزر خواست که روش او را تعقیب کند و در طریق وی قدم بردارد تا به راه راست و طریق ثابت هدایت شود.

سپس ابراهیم علیه السّلام تصمیم گرفت بتها را در نظر آزر بی ارزش جلوه دهد و بدین وسیله او را از عبادت بتها جدا سازد، لذا به آزر گفت: با پرستش بت و تسلیم در مقابل آنها شیطان را پرستش می کنی و به آستانه او پناه می بری. همان شیطانی که نافرمانی خدا را کرد و باو وعده داد که مردم را اغوا کند. پس او دشمنی است که به کار خیر دلالت نمی کند و غیر از هلاکت و فساد برای بشر، چیز دیگری را طالب نیست.

ابراهیم علیه السّلام به روشنگری آزر پرداخت و او را از سوء کیفر و عاقبت وخیم بیم داد و گفت: پدر جان از آن می ترسم که به عذاب الهی دچار شوی و از جمله یاران و اتباع شیطان درآیی.

تهدید ابراهیم علیه السّلام

آنگاه که ابراهیم راه حق را به آزر پیشنهاد کرد و او را پند داد، آزر زیر بار پیروی از رأی او نرفت، بر کفر و عناد خود اصرار ورزید و با لجاجت و پرخاش و دشمنی با ابراهیم برخورد کرد و رسالت او را منکر شد، مهربانی و لطف ابراهیم را نادیده گرفت و روی خود را درهم کشید و با بی اعتنایی به مقام ابراهیم و اظهار تعجب از دعوت او و انکار رسالت وی، به ابراهیم گفت: آیا تو از پرستش خدایان من سرپیچی کرده ای؟

اگر دست از این روش برنداری، و از این رویه بازنگردی و به راه عقلایی و طریق قوم خود رجوع نکنی، تو را سنگسار می کنم. تو سزاوار هر ناسزایی هستی، از عواقب خشم و غضب من بپرهیز و برای مدتی طولانی از من دور شو، زیرا در منزل من جایی برای تو نیست و تو در قلب من اثری از مهربانی و احسان نخواهی یافت.

ابراهیم علیه السّلام تهدید آزر را با آغوشی باز و روحی مطمئن پذیرفت. سپس با تواضع و فروتنی که نشان از اخلاص او داشت روبه آزر کرد و گفت: «درود بر تو، بزودی برای تو از پروردگارم طلب آمرزش می کنم زیرا او نسبت به من مهربان است. از شما و آنچه غیر از خدای یکتاست کناره گیری می کنم و پروردگار خود را می خوانم، شاید که دعای من نزد او مستجاب باشد». [5]

ابراهیم علیه السّلام که از ارشاد آزر ناامید گشته بود، با او وداع و از او کناره گیری کرد و در این هنگام با دلی آزرده و قلبی اندوهگین بازگشت، زیرا او گوشهایی شنوا در آزر نیافته بود، ابراهیم او را ترک کرد تا حد اقل در کفر وی شریک نباشد و در شرک با او همراهی نکند.

ابتکار ابراهیم علیه السّلام و شکستن بتها[6]

ابراهیم از رد دعوت یکتاپرستی توسط آزر ناراحت نشد ولی برایش گران آمد که آزر را به سوی خیر دعوت کند و او دعوتش را با خشونت رد کند و از ابراهیم بیزاری جوید و روی برگرداند.

اما این پرخاش و تهدید، ابراهیم را از تعقیب دعوت به سوی حق بازنداشت، و اصرار بر شرک و بت پرستی قوم، ابراهیم را از مخالفت با آنان منع نکرد. بلکه مصمم شد ریشه این عقیده فاسد را با تمام قدرت حتی با وجود آزار و شکنجه های طولانی که متوجه او می گردد، از بن برکند.

ابراهیم علیه السّلام که مردی بیداردل، روشنفکر و دارای استدلالی قوی بود، متوجه شد که دلایل لفظی و برهان منطقی هر قدر مانند روز روشن باشد در شوره زار دل قوم او ثمری به بار نخواهد آورد، لذا تصمیم گرفت استدلال سمعی را به احتجاج بصری و قابل رؤیت تبدیل کند تا بلکه چشمان قوم را به بصیرت درون منور سازد و حواس ظاهری آنان را برای درک عقیده خود فعال سازد و بدین طریق حقیقت دعوت خود را برای آنان آشکار کند، شاید از گمراهی بیرون آیند و راه رستگاری را بیابند. تدبیر ابراهیم بسیار زیرکانه و هوشمندانه است، ابراهیم بتدریج با آنان وارد بحث می شود و آنها را به دایره بحث خود وارد می سازد و از آنان می پرسد: شما چه چیزی را عبادت می کنید؟

قوم ابراهیم در مورد بتهای خود سخنهای فراوان گفتند و در بیان جواب افراط کردند. آنها در عبادت بت عزت خود را می جستند و به تواضع در برابر بتها افتخار می کردند و در جواب ابراهیم می گفتند: ما بتها را می پرستیم و پیوسته در برابر آنها سجده می کنیم.

ابراهیم علیه السّلام با پرسش و پاسخ خود موقعیت و اوضاع فکری قوم خود را بخوبی درک کرد، او مانند پزشکی که به فکر یافتن منشاء درد است تا درمان را شروع کند و مانند یک قاضی مجرب که می خواهد مجرمین را به اقرار بر جرم و اعتراف به گناه سوق دهد، وارد عمل شد و سپس در بحث خود، دایره جدل را تنگتر می کرد و همه حرف ها را در یک سؤال خلاصه می کرد و آنگاه که اساس مطلب آنان را سست می کرد و ارکان عقاید آنان درهم فرو می ریخت، حجت بر آنها تمام می شد و قوم ناگزیر تسلیم دلیل او می شدند تا از ابراهیم پیروی کنند و راه گریزی از دعوت او نمی یافتند.

ابراهیم علیه السّلام مرتب عقاید و آراء باطل آنان را عنوان می کرد و از آن انتقاد می نمود و فساد آن را آشکار می ساخت و به آنان می گفت: آیا آنگاه که به پرستش این بتها روی می آورید، حرف شما را می شنوند؟ زمانی که به اطاعت ایشان همت می گمارید و اقدام می کنید، شما را می بینند؟ و آیا بت ها برای شما نفع و ضرری دارند؟

به راستی که تقلید کورکورانه از جمله نقشه های شیطان است که اطاعت این قوم از پدرانشان و همراهی در شک آنان را موجب شده است و به عبادت مجسمه افتخار می کنند و پیشانی خود را برای سجده بر بت روی زمین می گذارند.

راستی این مردم چقدر نادانند که با این وجود خود را بر طریق حق می دانند و در حقانیت عقیده خویش اصرار دارند و با پیروان حق، برای باطل خود بحث و مجادله می کنند و مطالبی بی اساس و استدلالهایی در نهایت ضعیف در این مورد ارائه می دهند. آنان بر همین اساس در مقابل استدلال ابراهیم و سؤالات او گفتند: «ما پدران خود را در عبادت بتها یافتیم!».

خدای ابراهیم علیه السّلام

مخالفین ابراهیم اقرار کردند که بتها حاجت هایشان را نمی شنوند، مالک ضرر و نفعی نیستند و اعتراف کردند که فقط به جهت پیروی از نیاکان خود به عبادت بت پرداختند و با این منطق ضعیف و پوسیده، اصرار به پرستش بتها و برحق دانستن آنها داشتند. آنان معتقد بودند که باستانی بودن این عقیده دلیلی است بر این که بت شایسته احترام و سزاوار تعظیم است و بدین طریق ثابت کردند که از رأی صحیح و فکر روشن محروم هستند.

ابراهیم علیه السّلام به آنان گفت: «بی تردید شما و پدرانتان در گمراهی آشکاری بودید.»[7] قوم او با احساس عجز در برابر برهان قوی و استدلال محکم ابراهیم، وی را خطاب قرار داده و گفتند: آیا تو نقص تراشی برای خدایان ما و بدگویی از بتهای ما را از روی اراده انجام می دهی، یا اینکه با ما شوخی می کنی؟

ابراهیم علیه السّلام در پاسخ آنان گفت: من حرف بی مورد نمی زنم و تصمیم من کاملا جدی است. زیرا من با دینی استوار و به قصد هدایت و معرفی خداوند به سوی شما فرستاده شده ام، آن خدایی که سزاوار عبادت و خالق آسمانها و زمین است، اداره کننده امور جهان و حافظ وضع زمین و آسمان است، ولی این بتها که شما می پرستید، مالک نفع و ضرری نیستند. اینها سنگهای سخت و ناهموار و چوبهای متکی به دیوارند، بر شما واجب است از عبادت این اجسام بپرهیزید، از تواضع برای این بتها دست بکشید، از فتنه شیطان و اغفال او بترسید، با عقل خود فکر کنید و با چشم بصیرت ببینید، شاید هدایت گردید.

بدانید که من در نفی عبادت بت ها بر شما سبقت گرفتم و قبل از شما به جدایی از آنها مبادرت کردم، اگر این کار ضرر و خطری داشت و بتها قدرت بر این کار داشتند ابتدا به من ضرر و صدمه ای وارد می شد و اگر صاحب درک و قدرت بودند، تاکنون مرا هدف خویش قرار داده بودند.

ابراهیم علیه السّلام به بیان آثار بی نظیر و نیروی لایزال و ابدی خداوند پرداخت تا بلکه قوم حکمت و قدرت خدا را دریابند و فرق آشکار و تفاوت واضح را که بین خدای ابراهیم و بتهای مصنوع دست بشر وجود دارد، درک کنند.

ابراهیم علیه السّلام به آنان گفت: «در پرستش بتها و تقلید از پدران خود اندیشه کنید و بدانید که من تنها خدای یکتا پروردگار جهانیان را می پرستم و با این بتها و پرستش آنها سخت مخالفم. خدای جهانیان مرا خلق کرده و هدایتم می کند. خدایی که مرا غذا می دهد و سیراب می کند و آنگاه که بیمار شوم شفایم می دهد، اوست که چون جان مرا بستاند دوباره زنده ام می گرداند. آن خدایی که من به او امید دارم در روز جزا گناهان مرا ببخشد.»[8]

پی نوشت ها:

[1] به استناد تواریخ ابراهیم حدود یک صد و هفتاد و پنج سال عمر کرد و بعد از وفات اسماعیل و اسحاق او را در مغاره مکفیله در باغ عفرون بن صرصر کنار قبر ساره دفن کردند و اکنون مدفن او شهر الخلیل نام دارد.

[2] در حدود پنج هزار سال قبل، بابل تمدنى عظیم در کرانه دجله و فرات بود، مردم بابل معتقد به خدایانى بودند که در کرات آسمانى منزل دارند و از این جهت هر ستاره را مظهر یکى از صفات ربوبى و مفسر و ترجمان اراده خداوند مى دانستند و تصور مى کردند که با رصد ستارگان مى توانند به مشیت الهى پى ببرند و از حوادث آینده با خبر شوند و براى هرکس ستاره و طالعى قائل بودند و روى آن طالع غیب گویى و پیش بینى مى کردند. نمرود یکى از پادشاهان این سرزمین بوده است.

[3] اقتباس از سوره بقره، آیات: 26 تا 28.

[4] این داستان از آیات زیر اقتباس شده است: سوره زخرف، آیات: 26 تا 28؛ سوره انعام، آیه: 74؛ سوره توبه، آیه:114؛ سوره مریم، آیات: 41 تا 48؛ سوره انبیاء، آیه: 25. جاى تردید نیست که آزر جد مادرى و یا عموى ابراهیم بوده است، ولى برخى نویسندگان آزر را پدر ابراهیم معرفى کرده اند و بعضى معتقدند ابراهیم براى جلب عواطف آزر، او را پدر نامید.

[5] مریم، آیه: 47 «سَلامٌ عَلَیْکَ سَأَسْتَغْفِرُ لَکَ رَبِّی ...».

[6] مطالب زیر تا عنوان «ابراهیم و دریاى آتش» از آیات زیر اقتباس گردیده است: سوره انبیاء، آیات: 57 تا 69؛ سوره شعرا، آیات: 69 تا 102؛ سوره عنکبوت، آیات: 16 و 17 و 34.

[7] انبیاء: آیه 54 «قالَ لَقَدْ کُنْتُمْ أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ».

[8] شعراء، آیات: 77 تا 82.