امر به معروف و نهی از منکر

مقدمه

بحث در امر به معروف و نهی از منکر به عنوان مبانی نظری پیشگیری، به این علت است که اگر در احکام و دستورات قرآن دقت شود ارتکاب معروف در کلیه محیطهای مورد نظر در جرمشناسی با رعایت شرایط، اثری مطلوب دارد و حُسن رفتار، رعایت حقوق زن و شوهر و اولاد در محیط خانواده، آداب معاشرتها در محیط فرهنگی، عدالت اقتصادی و اجتماعی در محیط سیاسی و امثال آن در واقع عمل به معروف است و در مقابل آنچه موجب تزلزل و عدم استحکام محیطها میگردد، در مقوله منکرات جا میگیرند.

بنابراین اصل بحث، مبنای نظری دارد و بر اساس مصادیق میتواند در مقوله کاربردی به عنوان پیشگیری اجتماعی یا وضعی مورد توجه قرار گیرد. نکته قابل توجه، مقدم بودن امر به معروف به عنوان امری پسندیده و مثبت، بر نهی از منکر است؛ امر به معروف و نهی از منکر، دو برنامه مهم اسلام و از اقسام فروع دین است و قرآن کریم و پیشوایان معصوم(ع) از این فریضهی الهی بسیار سخن گفته و مسئولیت ما را روشن ساختهاند. نه تنها دین اسلام، بلکه دیگر ادیان آسمانی نیز بیشترین برنامههای تربیتی خود را از این طریق به اجرا در آوردهاند. این دستور اسلام با تشکیلاتی مخصوص بنام مبارزه با فساد و دعوت به انجام مسئولیتهای اجتماعی به نام «ادارهی حسبه» یا «نیروی انتظامی» و یا «اداره آگاهی» وجود داشته که مأموران آن به نام «محتسب» یا آمرین به معروف خوانده میشوند؛ این افراد مأمور بودند با همکاری دیگران با هر گونه فساد و ظلم مبارزه کنند و مردم را به کارهای نیک و پسندیده تشویق نمایند. امروز در ایران اسلامی، ستاد اجرایی امر به معروف و نهی از منکر، رسماً عهدهدار انجام این وظیفه است.

واژه شناسی و گسترهی معروف و منکر

«امر» یعنی فرمان و «نهی» یعنی بازداشتن؛ «معروف» یعنی شناخته، خوب و «منکر» یعنی ناپسند، ناروا، زشت و ناشناخته. یکی از لغتشناسان میگوید: «معروف، نامی کلّی است و هر چیزی که به عنوان اطاعت خدا و نزدیکی به او و یا نیکی به مردم شناخته شود را شامل میشود و هر چیزی که شارع (خدا و رسولش) آنرا زشت بشمارد و حرام بداند، منکر است».[1]

راغب اصفهانی میگوید: «معروف، کاری است که عقل و دین، خوب بودن آنرا پذیرفته باشند و منکر، کاری است که در نظر عقل و دین، ناپسند و زشت به شمار آید».[2]

گستره معروف و منکر، دایره وسیعی دارد؛ «معروف» همه کارهای خوب و «منکر» همه کارهای بد را شامل میشود. در فرهنگ دین و نگاه عقل، بسیاری از کارها معروفاند؛ مانند نماز و سایر فروع دین، راستگویی، وفای به عهد، صبر و شکیبایی، دستگیری از مستمندان، عفو، امید، انفاق در راه خدا، صله رحم، احترام به پدر و مادر، سلام کردن، اخلاق نیک، ارج نهادن به علم، رعایت حقوق همنوعان، همسایگان، دوستان، رعایت پوشش اسلامی، پاکیزگی و بهداشت عمومی، میانهروی در هر کار و دهها نمونه دیگر.

در مقابل، بسیاری از کارها نیز منکر شناخته شدهاند؛ مانند ترک نماز، روزهخواری، حسدورزی، بُخل، دروغ، تکبر، غرور، نفاق، تجسّس، شایعهپراکنی، سخنچینی، هواپرستی، ناسزاگویی، دعوا کردن، ایجاد نا امنی، تقلید کورکورانه، خوردن مال یتیم، مزاحمتهای تلفنی، خلافهای صوتی و تصویری و اینترنتی، دفاع از ظلم و ظالم، گرانفروشی، رباخواری، رشوهگیری، کمکاری، پایمال کردن حقوق فردی و اجتماعی و غیر آن.

امر به معروف و نهی از منکر در قرآن

امر به معروف و نهی از منکر از اصلیترین ارزشهای دینی است. به نقل از قرآن کریم حضرت رسول(ص) د رکتب تورات و انجیل به امر کنندهی به معروف و نهی کننده از منکر معرفی شد[3] و نیز لقمان به پسرش فرمود: «ای پسرم! نماز را برپا دارد و به کار شایسته ـ که دین و خرد آنرا به نیکی میشناسند ـ فرمان ده و از کار ناشایست نهی کن و بر مصیبت و رنجی که به تو رسیده شکیبا باش که صبر و شکیبایی برخاسته از ارادهی جدّی و تصمیم قاطع در کارهاست».[4]

امر به معروف و نهی از منکر در مقایسه با دیگر تکالیف شرعی، به منزله چراغی در دست انسانِ متشرّع و متدیّن است که با انگیزهی اصلاح و تعالیِ جامعه، چهرهی واقعی نیکیها و بدیها را به همنوعان خود نشان میدهد و همچون خون در رگهای پیکرهی احکام الهی جریان دارد و حیات و بقای آنها را تضمین میکند

در قرآن کریم اهمیت و عظمت شأن این دو فریضهی بزرگ اسلامی بیان شده است که به چند نمونه از آنها اشاره میشود:

آیه نخست این است که فرمود: «كُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ»[5]؛ شما بهترین امتى بودید كه به سود انسانها آفریده شده‏اند، (چه اینكه) امر به معروف و نهى از منكر مى‏كنید و به خدا ایمان دارید.

در این آیه شریفه، «امت اسلامی» به عنوان بهترین امت معرفی شده و دلیل آن دو چیز است: «امر به معروف و نهی از منکر» و «ایمان به خدا».

نکته جالب توجه این است که در آیهی شریفه، امر به معروف و نهی از منکر بر ایمان به خدا مقدّم داشته شده که نشانهی اهمیت و عظمت این دو فریضهی بزرگ الهی و بیانگر این است که این دو واجب، ضامن گسترش ایمان در میان جامعه بشری است و چنانچه این دو فریضه اجرا نشوند، ریشههای ایمان در دلها سُست میگردد و پایههای آن فرو میریزد.

حضرت على(ع) فرمود: «اى مؤمنان! هر كس مشاهده نماید كه شخصى ستم مى‏كند و یا مردم را بطرف یك منكر فرا مى‏خواند، باید امر به معروف و نهى از منكر كند و با قلبش از این عمل بیزارى جوید، هر كس با زبان این عمل را انكار كند خداوند به او پاداش مى‏دهد و هر كس با شمشیر امر به معروف و یا نهى از منكر نماید و بخواهد از اسلام و دین حمایت كند و ظالمین را منكوب سازد و كلمه آنها را باطل كند، این مرد راه راست را پیدا كرده و نور حقیقت در دلش روشن شده است».[6]

بنابراین میتوان گفت امر به معروف و نهی از منکر در مقایسه با دیگر تکالیف شرعی، به منزله چراغی در دست انسانِ متشرّع و متدیّن است که با انگیزهی اصلاح و تعالیِ جامعه، چهرهی واقعی نیکیها و بدیها را به همنوعان خود نشان میدهد و همچون خون در رگهای پیکرهی احکام الهی جریان دارد و حیات و بقای آنها را تضمین میکند.

قرآن کریم در آیهای دیگر این چنین میفرماید: «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ یُطیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزیزٌ حَكیمٌ»[7]؛ مردان و زنان باایمان، ولىّ (و یار و یاور) یكدیگرند، امر به معروف و نهى از منكر مى‏كنند، نماز را برپا مى‏دارند و زكات را مى‏پردازند و خدا و رسولش را اطاعت مى‏كنند، بزودى خدا آنان را مورد رحمت خویش قرار مى‏دهد، خداوند توانا و حكیم است!

در این آیه کریمه، موضوعاتی به طور علّت و معلول و سبب و مسبّب، مترتب بر یکدیگر ذکر شده است که لازمهی ایمانِ حقیقی، رابطه و علاقه به سرنوشت یکدیگر است و لازمهی این محبت و علاقه، امر به معروف و نهی از منکر است و لازمهی امر به معروف و نهی از منکر، قیام بندگان به وظیفه عبودیت و خضوع نسبت به پروردگار یعنی نماز و قیام به وظیفهی کمک و دستگیری از فقرا یعنی زکات است و بالأخره لازمهی امر به معروف و نهی از منکر، اطاعت از خداوند و زنده کردن همه دستورهای دینی است.

علامه طبرسی در تفسیر «مجمع البیان» می نویسد: «در معنی معروف و منکر چند قول ذکر شده است:

1- هر چه را خدا و رسول او امر فرمودند، «معروف» است و هر چه نهی کردهاند «منکر» میباشد.

2- «معروف» چیزی است که حسن و نیکی آن از نظر شرع و عقل شناخته شده و معلوم است و «منکر» چیزی است که عقل و شرع آن را بد شمارد، این معنا در واقع به معنای اول بر میگردد».[8]

اهمیت امر به معروف و نهی از منکر و نقشی که در جامعه به عنوان یک نظارت همگانی مردمی دارد، ایجاب میکند که این تکلیف با معیارهای مشخصی صورت پذیرد و به رغم اینکه امر به معروف و نهی از منکر یک تکلیف اولیهی همگانی است، لیکن اقدام به اجرای آن بایستی از ناحیه گروهی متخصّص صورت پذیرد، چه اینکه اگر به این شیوه عمل نشود ممکن است باعث تشخیصهای نادرست و هرج و مرج گردد.

پی نوشت:
[1]. مجمع البحرین، ج‏5، ص93؛ ج‏3، ص501.
[2]. ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، ج‏2، ص586.
[3]. سوره اعراف، ایه157.
[4]. سوره لقمان، آیه17.
[5]. سوره آل عمران، آیه110.
[6]. مشكاة الأنوار (ترجمه عطاردى)، ص42.
[7]. سوره توبه، آیه71.
[8]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج‏2، ص807.

نویسنده: علی اصغر صرفه جو